THAM DỰ HỘI THẢO KHOA HỌC: BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ NGHI LỄ VÒNG ĐỜI CỦA NGƯỜI CHĂM ISLAM Ở AN GIANG: TỪ LÝ LUẬN ĐẾN THỰC TIỄN
Thứ ba, 24/06/2025 09:06Trong dòng chảy của văn hóa dân tộc, nghi lễ vòng đời không chỉ đánh dấu các mốc quan trọng trong đời người mà còn là thiết chế xã hội mang theo ký ức cộng đồng, tín ngưỡng và bản sắc tộc người. Đối với cộng đồng Chăm Islam ở An Giang, những nghi lễ ấy đã tồn tại như một phần không thể tách rời của đời sống và niềm tin. Tuy nhiên, giữa làn sóng hiện đại hóa và chuyển biến xã hội, việc bảo tồn những giá trị này đang trở thành thách thức lớn. Trước thực trạng đó, sáng ngày 23.06, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG-HCM, đã tổ chức thành công Hội thảo khoa học với chủ đề “Bảo tồn và phát huy giá trị nghi lễ vòng đời của người Chăm Islam ở An Giang: từ lý luận đến thực tiễn”. Sự kiện đã trở thành không gian kết nối giữa tri thức học thuật, cộng đồng thực hành và những định hướng chính sách văn hóa bền vững.
Các đại biểu tham dự sự kiện
Phát biểu khai mạc hội thảo, PGS.TS. Lưu Văn Quyết, Phó Hiệu trưởng Nhà trường, đã khẳng định tầm quan trọng của cộng đồng Chăm Islam trong việc gìn giữ giá trị văn hóa, đặc biệt là hệ thống nghi lễ vòng đời, một trong những di sản văn hóa đặc sắc của vùng Tây Nam Bộ. Thầy nhấn mạnh, những nghi lễ này không chỉ gắn liền với các giai đoạn quan trọng trong đời người mà còn thể hiện bản sắc tôn giáo, xã hội và mối quan hệ cộng đồng, nơi sự kết nối giữa tín ngưỡng Islam và văn hóa bản địa tạo nên một bức tranh văn hóa phong phú, đa dạng. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại hóa, đô thị hóa và sự thay đổi xã hội nhanh chóng, các nghi lễ này đang đứng trước nhiều thách thức, từ sự giản lược, mai một đến việc thiếu hụt thế hệ kế thừa các tri thức nghi lễ. Vì vậy, hội thảo được tổ chức nhằm đưa ra các giải pháp bảo tồn phù hợp, đảm bảo giữ gìn bản sắc văn hóa trong khi thích ứng với quá trình hội nhập và hiện đại hóa.
PGS.TS. Lưu Văn Quyết, Phó Hiệu trưởng Nhà trường, phát biểu khai mạc hội thảo - Ảnh: LÝ NGUYÊN
Mở đầu hội thảo, GS.TS. Ngô Thị Phương Lan, Hiệu trưởng Nhà trường, Giám đốc Trung tâm Phát triển Nông thôn - Saemaul Undong, đã trình bày báo cáo đề dẫn. Trong đó, cô đã đặt nền tảng học thuật cho toàn bộ chương trình hội thảo bằng việc lý giải vai trò của nghi lễ vòng đời trong cấu trúc xã hội người Chăm Islam. Cô vận dụng lý thuyết nghi lễ chuyển tiếp của Arnold van Gennep và khái niệm “ngưỡng” của Victor Turner để khẳng định: nghi lễ vòng đời không chỉ là thực hành tín ngưỡng mà còn là một tiến trình xã hội mang tính biểu tượng, giúp cá nhân bước qua các mốc sinh học – xã hội, đồng thời tái lập trật tự cộng đồng và củng cố bản sắc tộc người. Đây là hệ thống biểu đạt đa tầng, nơi giao thoa giữa tín ngưỡng Islam và văn hóa bản địa, giữa truyền thống và hiện đại, giữa cá nhân và cộng đồng. Trong bối cảnh một số nghi lễ đang bị mai một hoặc biến đổi, việc nhận diện và định vị đúng giá trị của các thực hành này là điều kiện tiên quyết để xây dựng phương pháp bảo tồn hiệu quả.
GS.TS. Ngô Thị Phương Lan, Hiệu trưởng Nhà trường, Giám đốc Trung tâm Phát triển Nông thôn - Saemaul Undong, trình bày báo cáo đề dẫn - Ảnh: LÝ NGUYÊN
Tiếp nối phần đề dẫn, hội thảo đã ghi nhận những đóng góp học thuật sâu sắc từ các nhà nghiên cứu với các tham luận tập trung phân tích giá trị, thực trạng và vai trò của nghi lễ vòng đời trong đời sống người Chăm Islam tại An Giang. Trong tham luận “Thực trạng nghi lễ vòng đời và các yếu tố tác động trong cộng đồng người Chăm Islam ở An Giang hiện nay” của TS. Nguyễn Thanh Tuấn, Trưởng khoa Đông phương học, dựa trên kết quả điền dã trong cộng đồng Chăm tại huyện An Phú và thị xã Tân Châu, thầy cho biết nhiều nghi lễ truyền thống như lễ đặt tên, lễ cắt bao quy đầu hay nghi thức hôn nhân đã có sự thay đổi rõ nét. Một số phong tục từng rất phổ biến như nghi thức "Ma Lâm Sam Tâm Nết" hay việc “cấm cung” với thiếu nữ đang dần biến mất. Bên cạnh sự giản lược về hình thức, ý thức gìn giữ và thực hành nghi lễ ở thế hệ trẻ cũng có dấu hiệu suy giảm. TS. Nguyễn Thanh Tuấn nhấn mạnh rằng nếu không có hành động bảo tồn và truyền dạy kịp thời, sự đứt gãy văn hóa là điều khó tránh khỏi.
Trong góc nhìn so sánh, PGS.TS. Phan Thị Hồng Xuân, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Khoa học xã hội và nhân văn, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Việt Nam và Đông Nam Á đã trình bày tham luận nghiên cứu nghi lễ vòng đời của người Chăm Islam tại Việt Nam và cộng đồng Mã Lai Islam tại Malaysia. Qua tiếp cận nhân học so sánh, cô đã chỉ ra điểm tương đồng về cấu trúc nghi lễ, tín niệm tôn giáo cũng như chức năng xã hội giữa hai cộng đồng, đồng thời nhấn mạnh tính bản địa hóa trong thực hành nghi lễ của người Chăm ở An Giang. Cô cũng đề xuất việc học hỏi mô hình bảo tồn văn hóa xuyên quốc gia, nhất là qua các chương trình giao lưu, hợp tác khu vực, có thể là một hướng đi khả thi giúp tăng cường năng lực tự bảo vệ di sản của các cộng đồng thiểu số trong ASEAN.
PGS.TS. Phan Thị Hồng Xuân, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Khoa học xã hội và nhân văn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và Đông Nam Á trình bày tham luận nghiên cứu đối sánh giữa nghi lễ vòng đời của người Chăm Islam tại Việt Nam và cộng đồng Mã Lai Islam tại Malaysia - Ảnh: LÝ NGUYÊN
Ở một góc tiếp cận địa phương, TS. Phan Anh Tú, Trưởng khoa Văn hóa học, đã tập trung phân tích giá trị văn hóa của các nghi lễ vòng đời tại hai địa bàn đặc trưng là huyện An Phú và thị xã Tân Châu. Theo thầy, bên cạnh giá trị tín ngưỡng, những nghi lễ này còn là phương tiện giáo dục truyền thống, củng cố các quan hệ xã hội và thiết lập chuẩn mực đạo đức cộng đồng. TS. Phan Anh Tú nhấn mạnh vai trò định hướng của hệ thống nghi lễ trong việc hình thành nhân cách cá nhân và cố kết tập thể. Tuy nhiên, thầy cũng chỉ ra những tác động từ quá trình đô thị hóa, di cư và toàn cầu hóa đang khiến nhiều giá trị bị lu mờ. Từ đó, thầy đề xuất những giải pháp cụ thể như kết nối các nghi lễ với hoạt động giáo dục, du lịch cộng đồng, đồng thời khuyến khích sự tham gia của thế hệ trẻ vào tiến trình gìn giữ văn hóa.
Bổ sung thêm chiều sâu về mặt chức năng xã hội, ThS. Hồ Ngọc Hiếu, Khoa Đông phương học, đã tập trung phân tích vai trò của nghi lễ vòng đời trong việc phát triển cá nhân và gắn kết cộng đồng tộc người. Theo thầy, mỗi nghi lễ không chỉ đơn thuần là sự kiện văn hóa – tín ngưỡng, mà còn là một không gian biểu tượng giúp cá nhân định vị vai trò của mình trong cộng đồng. Đặc biệt, trong bối cảnh xã hội ngày càng phân mảnh, những nghi lễ này có tác dụng duy trì tính toàn vẹn văn hóa, tái tạo các mối quan hệ xã hội và tăng cường sự cố kết cộng đồng. ThS. Hồ Ngọc Hiếu cũng cho rằng, để các nghi lễ tiếp tục phát huy vai trò trong xã hội hiện đại, cần tạo điều kiện để cộng đồng được “sống cùng” và “thực hành” nghi lễ trong đời sống thường nhật, thay vì chỉ tái hiện trong bối cảnh biểu diễn văn hóa.
Bên cạnh đó, TS. Nguyễn Thanh Phong, Khoa Văn hoá học, đã đưa ra những đề xuất thực tiễn từ góc độ quản lý văn hóa, nhấn mạnh sự cần thiết của việc xây dựng cơ chế phối hợp giữa cộng đồng, chính quyền và giới nghiên cứu. Thầy đề xuất thành lập các trung tâm nghiên cứu và lưu trữ văn hóa tộc người tại địa phương, đồng thời tích hợp các nội dung nghi lễ truyền thống vào hệ thống giáo dục, truyền thông đại chúng nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng.
Những gợi mở từ các tham luận không chỉ giúp nhận diện toàn diện giá trị của nghi lễ vòng đời trong bối cảnh hiện nay, mà còn hướng đến một chiến lược bảo tồn bền vững, kết nối giữa tri thức học thuật, chính sách văn hóa và thực tiễn cộng đồng.
Trong phần thảo luận mở của hội thảo, các ý kiến đóng góp chủ yếu tập trung vào các giải pháp thực tiễn như tăng cường công tác sưu tầm, tư liệu hóa các nghi lễ, giáo dục liên thế hệ và phát triển các hình thức truyền dạy thông qua các lớp học cộng đồng, trung tâm văn hóa và truyền thông số. Đồng thời, ông Mustafa, Chánh văn phòng Ban Đại diện Cộng đồng Hồi giáo Islam tỉnh An Giang, đã chia sẻ những quan sát thực tiễn về hệ thống nghi lễ vòng đời, bao gồm ba giai đoạn chính: sinh, trưởng thành và tử. Ông nhấn mạnh rằng các nghi lễ như lễ cắt bao quy đầu, lễ trưởng thành, lễ cưới hỏi hay lễ cầu nguyện hằng ngày (Salah) không chỉ phản ánh đức tin Hồi giáo mà còn là những thực hành xã hội lặp đi lặp lại, mang đậm giá trị văn hóa và bản sắc tộc người. Qua trao đổi, ông cũng bày tỏ sự đồng thuận với các kết quả nghiên cứu được trình bày tại hội thảo, cho thấy sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn, đồng thời khẳng định vai trò trung tâm của cộng đồng trong tiến trình bảo tồn các nghi lễ truyền thống.
Phát biểu tổng kết hội thảo, TS. Phan Anh Tú, đánh giá cao chất lượng học thuật của năm tham luận đã tập trung làm rõ giá trị văn hóa của nghi lễ vòng đời người Chăm Islam tại An Giang, đồng thời chỉ ra những thách thức trong công tác bảo tồn, đặc biệt là sự thiếu đồng bộ trong chính sách và truyền thông sau khi nghi lễ được công nhận là di sản văn hóa quốc gia. Thầy nhấn mạnh vai trò của cộng đồng trong việc duy trì các nghi lễ truyền thống như một hàng rào văn hóa nội sinh, nhưng đồng thời cũng kêu gọi cần có mô hình phát huy hiệu quả hơn, kết hợp giữa nội lực cộng đồng và sự hỗ trợ từ nhà nước. Việc tái hiện nghi lễ, gắn với sản phẩm văn hóa đặc trưng và tích hợp vào du lịch bền vững được xem là hướng đi thiết thực, bên cạnh đề xuất xây dựng không gian trưng bày chuyên biệt để lan tỏa giá trị di sản một cách sống động và lâu dài.
Hội thảo khoa học “Bảo tồn và phát huy giá trị nghi lễ vòng đời của người Chăm Islam ở An Giang: từ lý luận đến thực tiễn” không chỉ góp phần làm sáng rõ những giá trị văn hóa đặc sắc của cộng đồng Chăm Islam ở An Giang mà còn mở ra những hướng tiếp cận mới trong công tác bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể tại Việt Nam. Sự kết nối giữa lý luận và thực tiễn, giữa nhà khoa học, cán bộ quản lý và cộng đồng đã tạo nên một diễn đàn học thuật thiết thực, giàu tính nhân văn. Trên nền tảng tri thức và đối thoại, những giá trị sống động của nghi lễ vòng đời sẽ tiếp tục được gìn giữ như một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa đa sắc của đất nước.c gìn giữ và phát huy như một phần không thể thiếu trong di sản văn hóa Việt Nam.
Bài mới hơn
LÃNH ĐẠO TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU VIỆT NAM VÀ ĐÔNG NAM Á THAM DỰ BUỔI HỌP MẶT KỶ NIỆM 249 NĂM NGÀY ĐỘC LẬP HOA KỲ VÀ 30 NĂM THIẾT LẬP QUAN HỆ NGOẠI GIAO VIỆT NAM – HOA KỲTRUNG TÂM NGHIÊN CỨU VIỆT NAM VÀ ĐÔNG NAM Á LÀM VIỆC VỚI UMPSA VÀ TỔNG LÃNH SỰ QUÁN MALAYSIA TẠI TP.HCM VỀ CHƯƠNG TRÌNH GLOBAL CLASSROOM
